Li rfondou walon est li rzulta do rfondaedje.
Li rfondaedje (k' est nén co fini, ces pådjes chal vos mostrèt si avançmint) n' est nén ene sacwè di novea, ddja i gn a 100 ans on-z î tuzéve. Ouy li bouye est cåzumint fwaite; nos porans leyî po les novelès djermeyes (mins ossi por nos, ki nos n' estans nén si vîs) des usteyes po pleur eployî li lingaedje walon come tot l' minme li ké lingaedje: po comuniker; pol poleur sicrire ey esse comprindou tot avå, et nén aveur on minme mot scrit di traze manires diferinnes.
On vicant lingaedje doet esse ehåyî, dj' ô bén, esse manaedjî a môde di djin, ramîdré, po k' i poye esse eployî dins l' monde d' enute, po poleur djåzer di ttafwait avou ci lingaedje; por lu esse vigreus et ritche.
Li walon, målureuzmint, on l' a on pô leyî tourner a rén. Ô c' est nén on accidint savez, on a volou touwer l' walon, et po çoula rén d' mî ki d' nel pus ehåyî, li leyî divni vî, po n' pus poleur djåzer di sacwès di modienes; li leyî divni pôve, tot roviant les beas mots (et poy vini dire k' on mot rovyî ni pout nén esse raprindou, sacriledje!).
On lingaedje doet ossi poleur esse sicrit; et nén seulmint scrit, mins scrit di manire a poleur esse lejhou; dj' ô bén: i doet aveur des rîles, ene ortografeye, ki tertos sont d' acoird. Pol walon målureuzmint, i gn aveut pont d' ortografeye do walon: tchaeke grand dialeke (ou minme tchaeke sordialeke, ou tchaeke soce di scrijheus, ou tchaeke veye) aveut ses rîles da lu. Nén åjhey d' eplaidî on live ou ene gazete et poleur esse lejhou tot avå.
Li rfondaedje, c' est fé ene ortografeye pol walon lingaedje
(nén po les diferins pårlers, mins po l' lingaedje en etir); di manire
a çk' i seuye capåbe di fé come les ôtes lingaedjes ey esse eployî
a tos les schayons si on l' vout.
C' e-st ossi ramîdrer l' livea do lingaedje, tot nd alant cweri les
vîs mots po les mete al plaece des epronts francès, corwaitî les prononçaedjes
po vey s' i gn a moyén d' erîler et di rwalonijhî sacwants mots.
Li rfondaedje est loyî a l' ehåyaedje; mins li rfondaedje si djocrè
on djoû (nos esperans bén rade) cwand li nouve ortografeye serè fineye;
dismetant ki l' ehåyaedje lu continouwrè, po todi k' on-z espere
(on lingaedje ki n' est pus ehåyî e-st on lingaedje ki mourt)
Å cminçmint Dièw dijha «Kel loumire seuye» eyet... nonna, nén mezåjhe di rmonter si lon...
Li walon est ricnoxhou come lingaedje diferin des ôtes al Moyene Ådje; i si scrijheut ddja. Mins li scrijhaedje, el plaece di esse unifyî avou l' tins a divnou di pus a pus diferin d' ene coine a l' ôte (motoit paski l' Walonreye n' esteut nén politicmint unifieye?)
Disk' ås anêyes 1900, li walon si scrit on pô come on vout; mins sovint avou on scrijhaedje inspiré do francès; avou pa des côps des scrijheus k' eployèt on scrijhaedje pår fonetike, come Forir. Mins a pårti des anêyes 1900, li sistinme propôzé pa Jules Feller a stî accepté, d' apreume a Lidje, poy dins tote li Walonreye. C' est on sistinme fonetike, mins avou des analodjeyes avou l' francès. Come il est fonetike, li rzultat est k' on ni scrit nén do walon, mins des pårlers, ca l' walon, come tos les lingaedjes, a des foitès diferinces fonetikes etur ses dialekes (et minme å dvins d' on minme dialeke), co pés: c' est on sistinme sipepieuzmint fonetike, wice ki "ô" eyet on "ô" on pô nåziålijhî si dvèt scrire diferinnmint. Al copete do martchî, li tuzance di ces trevints la c' esteut di rwaitî l' lingaedje di manire diyalectolodjisse seulmint: on waite, riwaite et corwaite les diferinces, minme les pus tenes, et tant pire si on piede l' unité do lingaedje. Et co al sorcopete do martchî, les rîles ni sont motoit nén si bén esplikeyes ki çoula, ou nén bén shujhowes; mins minme po on minme pårler, on trove des diferinces, nén fonetikes ci côp chal; pol plaijhi di fé diferin azård... come "cok" eyet "coq". Po ndè saveur di pus: pådje so Jules Feller
Dedja i gn a on moumint, des djins k' i gn a s' ont bén rindous conte
k' on sfwait scrijhaedje (ki n' est nén ene ortografeye)
n' aléve nén; ki scrire on minme mot di traze manires diferinnes
n' est nén normå po on lingaedje.
I gn a-st avou sacwants propozaedjes, come di rfonde e deus grands
dialekes seulmint (el plaece di 36 diferins pårlers), oudobén di tos sicrire
come a Lidje veye, ou tos come a Nameur veye, ou prinde po tchaeke mot
li pus lådje oyowe.
Tos ces prodjets la wårdént les rîles do Feller; c' esteut purade
on unifiaedje do prononçaedje k' esteut fwait.
Li rfondou walon, lu, ni saye nén di candjî li prononçaedje (infén,
nén trop; mins cwand on mot est clairmint on francijhaedje, il est preferé
d' eployî on prononçaedje pus walon; copurade si ç' prononçaedje
la egzistéve d' avance, oudobén i sreut li prononçaedje lodjike
pol grand dialeke del coine [vey sorwalondes]), mins d' eployî ene
nén fonetike
ortografeye, ki poreut esse åjheymint (ou do moens li pus åjheymint possibe)
lejhowe tchaeke si môde, tchaeke avou si accint.
Çoula si fwait avou les
betchfessîs scrijhas
come des ôtes lingaedjes avou l' minme problinme (diferins dialekes
avou des grandès fonetikès diferinces) ont fwait: burton, pweturlin, occitan,
franco-provinçå,...
On rfondaedje mitrin n' åreut nén stî possibe, ca nole
veye ou dialeke a on pwès foirt assez ki po çoula.
On rfondaedje al pus lådje oyowe nerén, li rzulta n' åreut
rshonné a rén k' les vîs djåzeus årént plou ricnoxhe; eyet sovint
on s' åreut trové avou des fômes francesses purade ki walones.
L' idêye d' on rfondou a betchfessîs e-st adon acceptêye pås vayants ki boutèt po l' ehåyaedje do lingaedje; ci rfondaedje la est ricnoxhou come foirt important; on cmince a-z ovrer la dssu, et bén rade on-z a sacwantès mwaissès rîles, metowes so papî a on grand raploû fwait pa l' UCW:
A pårti d' la, il a stî possibe di cmincî a scrire "e rfondou", et i gn a-st avou sacwantès afwaires di fwaites:
Come on l' pout vey, li rfondou esteut pår ratindou; et cwand il a-st
arivé les idêyes brotchént foû tot costé.
Mins, ca gn a on "mins", on n' aveut co decidé k' les totès
grandès mwaissès rîles, et pol resse, bén tchaeke a fwait on pô come i voleut;
et minme ça a stî ene periode d' esperimintåcion avou sacwants
propozaedjes come di scrire "u" po "ou/u", di n' nén scrire di moyales
letes (-mint -> min; moes -> moe; mins -> min;...), propozaedje
d' on betchfessî "lh" po "l moyî"/"yod",.... Sacwantes di ces sayes la
ont stî acceptêyes, c' est come çoula k' ont aparetou les dierins
betchfessîs ai, oi, oe eyet sh. C' est ossi come çoula ki "ä" est
divnou "ae".
Mins nerén, tchaeke onk sicrijheut ene miete diferin di s' vejhén.
Ô, seur ki l' sitouwåcion esteut cwand minme bén meyeuse k' avou
l' Feller; mins tot l' minme... Tant ki tchaeke onk sicrijheut
dins s' coine ça aléve co; mins avou l' cominçmint des ovraedjes
colectifs (come li croejhete, l' esplicant motî, li ratournaedje di
GNU/Linux,...) ou... les cours c' est divnou evidint k' i
faleut fini l' ovraedje. Li rfondou aveut bén fwait ses prouves,
il a mostré k' sieve a åk; dmeure pus k' al ramidrer eyet
l' fini.
E moes di setimbe 2001 les troes ki scrijhént li pus e rfondou s' ont
rapoulé a Rtene [rapoirt raplou Rtene]
po cmincî a s' mete d' acoird so les detays.
Magré k' on-z åye felmint bouté disk' a tård del nute, et
s' mete d' acoird so beacôp d' cayets; on s' a ossi
rindou conte kel bouye sreut pus consecante!
Å mwaisse raploû del Ranteule on ptit prezintaedje di çu k' aveut stî
fwait a Rtene fourit fwait; eyet li Ranteule meta oficirmint so pî ene
comission rfondaedje, avou come mimbes Tirî Dumont, Lorint Hendschel,
Luyin Mahin, eyet Pablo Saratxaga, eyet come bouye et såme di fini
l' ovraedje, et prezinter å mwaisse raploû ki vént (djun 2002) ene
ortografeye fén prete, acpagnêye di tåvleas di codjowaedje eyet d' ene
djivêye di mots avou leu fôme di referince (avou on minimom di 5-6.000 mots;
pus si possibe; po tot l' lingaedje i fåreut 15-20.000 intrêyes (avou
les derivés ça fwait 40-50.000 mots, 100-150.000 fômes; mins po l' moes
d' djun dji n' pinse nén k' on-z arivrè a pus d' shijh meye)
On deujhinme raploû rfondaedje a stî fwait, a Transene, k' a permetou
di co avancî d' ene grande ascoxhêye. Et ene djåspinreye éndjolike
(ki vos ploz loukî tot les vîs messaedjes so
http://groups.yahoo.com/group/rifondaedje/)
a stî metowe so pî, po-z ovrer.
Et nos estans la pol moumint; avou li verifiaedje des fômes di referince
k' a-st ataké...
Si vos vloz vey l' istwere do rfondaedje di manire pus spepieuse, avou des nos eyet des dates, c' est droci
On pout ddja vey on pô çou k' ça dene avou
l' esplicant motî, k' est
et srè metou a djoû regulirmint po shuve les candjmints et decidaedjes
di l' ortografeye do rfondou, verifiaedjes fwaits avou li
coridjrece ispell
k' est l' usteye eployeye po verifyî et adapter
les tecses. I gn a-st ossi li Calindrî 2002
di RABULèTS k' a rexhou e rfondou, c' est, dispoy li ratacaedje
del bouye rifondaedje, li prumî tecse e rfondou sicrit pa ene sakî ki,
d' avance ni scrijheut nén e rfondou.
Et les cours
å Noû Lovin, tot prumîs cours di walon avou li rfondou come ortografeye;
et k' ont tot l' minme on bon nombe di studiants, mågré kel reclame
a stî foirt må fwaite. Dins les studiants i gn a kékes djins ki scrijhèt
assez sovint e walon; cwand i s' metront a scrire e rfondou, cwand il
åront aprindou, çoula li frè avancî cor on pô.
Ossu, dj' a-st apri k' on professeu di l' univiersité
di sint-Djåke e Galice (professeu di francès, mins i djåze dins ses cours
des ôtes lingaedjes d' oyi, etur zels li walon) a scrît ene lete
a po sayî d' aveur des motîs pol walon (ça doet esse ene miete
målåjhey a trover el Galice :) ).
Ebén, cisse lete la a stî ttafwaitmint scrîte e rfondou!