Djivêye di tos les ponts et rîles dédjà decidêyes po l' ortografeye
do rfondou walon
Cor on côp: po l' ortografeye do rfondou, nén po les rfondants,
po çoula lejhoz li pådje [waibe rifondants]
Dressêye:
-
cosounes nén oyowes al finåle: il a stî decidé di les wårder: -mint,
mins, sins, payis, moes.
Atincion al diferince inte li cawete walon "-a" (eg: shofla) et li cawete
latene "-at" (eg: rizultat)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
381
394
420
)
-
a bole (å): betchfessî scovrant â/ô/au;
sront ossu scrits avou "å" li mot "liårds" (el plaece di liârds),
et les nos d' plaece Spå eyet Ståvleu. (loukîz li
pådje di
prezintaedje del a bole des cours do Noû Lovin po pus di detays).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
19
23
)
- nos d' plaece:
po les nos d' plaece, i fåt sayî di trover on scrijhaedje ki shurè les
rîles do rfondou (eg: Spå, Bårxhon, Nameur, Vervî,... -> disflaflotaedje
et eployaedje des betchfessîs); les foûmes nén betchfessêyes (mins
disflaflotêyes) sont ossi acceptêyes (eg: Spâ, Bârchon, Borhon,...),
mins nén preferêyes.
NOTE: a pårt po les nos di Spå, Ståvleu, Lidje, Nameur,...
i dmeure co a decider po ls ôtes
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
147
430
454
458
)
-
betchete oto- (do grek "avto"): srè scrite oto-, sins tchapea.
li mot "oto" (=vweteure) srè scrit sins tchapea nerén.
-
ae: li modele d' eployaedje do betchfessî est l' ci di
"glaece".
måy po on rpartixhaedje inverse ("è" å coûtchant eyet "a" å ponant).
les foûmes avou "a" a l' aschate do picård dismetant ki ôte på c' est "e"
(eg: bras/bresse, tchat/tchet, ...) on lai tchaire.
po des "e" årdinwès k' ôte på c' est "a" (eg: tchapea/tchepea, dj' a/dj' e)
on lai tchaire avou. såf, po sacwants mots k' i gn a on "e" so tot on
crexhant å ponant walon (adon, li decidaedje c' est sorlon kel foûme
egzisteye ossi do costé di Mâmdî).
(pådje di
prezintaedje do "ae" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
2
18
22
)
-
ai/ê: ai metou po les mots ki vnèt d' on mot francès avou
"ai", ou
d' on mot latén avou "a" (eg: aiwe). li viebe "traire" (=mode)
a stî candjî di trêre -> traire (traitoe vinreut d' la ossu).
pol cawete -ê, li scrire -ea cwand c' est ene cawete -ea bén ricnoxhåve
(eg: raptixhant -tea).
macrê -> macrea (ca femrin macrale)
a decider å cas pa cas, bourea, evnd.
egzimpe d' on candjmint inverse: drapia -> drapea (drapê n' egzisteve nén)
(pådje di
prezintaedje do "ai" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
129
132
139
)
-
b/p: les cawetes -åbe (capåbe,...) et -ibe (possibe...) sront scrites
avou on "b".
lepe (derivé: leprin), avou 'p', come en inglès :)
kesse: Bipe ou Bibe ?
-
c/k, c/ç: acoird so l' alternance grafike pol son [k] et [s].
adjinçner, adjinçneu, adjinçmint. (nén adjinsner...)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
17
26
40
204
)
-
e/è: l' accint est metou seulmint cwand otrumint si sreut on moya e,
dj' ô bén al fén des mots.
ossi pol codjowaedje -èt (foûme prezintrece po les xhoûtants)
les mots "et", "eyet", "e", "el" (e + li) si scrijhèt sins accint
(atincion, diferince è != e. "è" c' est rén ki pol foûme di ennè/endè
(eg: "prindoz è"). dj' a rouvyî l' latene etimodjeye; Lorint?
pupont di "è" pol betchete re- (ri- + e-, è francès re- + en-),
eg: refoirci, recwårlant, ...
note: fåreut mete çoula bén clair el croejhete; mi dj' a creyou,
disk' å raploû, ki c' esteut ene foûme coinrece di ri- (betchete di dobelmint)
rîle des "è": on "è" si scrit tofer "e", såf:
- - al fén d' on mot (-è ou -ès)
- - pol -èt do codjowaedje do prezint
- - "è" (=~ endè)
- - "èn" (foûme di "ni" (èn nén voleur)) eyet "èn" årtike (èn ome,
ene feme)
(pådje di
prezintaedje do "e" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
é/è (addj. & participes): li foûme -é a stî prindowe po les
participes et addjectifs.
-
en/én: rifaflotaedje tot avå (såf cwand c' est [e] + [n] bén seur).
a fé: djivêye des mots avou "én" ou avou "in".
(pådje di
prezintaedje do "én" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
46
53
155
)
-
éye/êye: li diferinciaedje eye/êye(éye) esteut ddja fwait,
c' esteut djusse
ene afaire di decider li manire del scirire, avou "é" ou "ê".
li foûme "êye" a stî prindowe.
Adon: -êye pol femrin di -é, et ossi po les mots di contnince (pougnêye,
waitroûlêye,...) --> bresseye: participe femrin do viebe bressi,
dismetant ki bressêye: çou k' i gn a come cwantité.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
45
55
)
-
-er,-èr,-êr: po les mots ki finixhèt avou -er avou on oyou "r",
sicrijhaedje
sins faflote: -er: cazer, laminwer, bunker,...
-
gy: eployî seumint pa dvant î, eg: begyî. ( -g + -yî ), les ôtes foûmes
c' est avou gu: begiueu, beguiant,...
a mete el croejhete ca c' est diferint do francès (wice k' on gy ([gj])
n' egzisteye nén). A noter ki c' est diferint di cy ki lu si prononce [sj]
-
ût/yût/hût, åk/yåk, esse/yesse: ni sont wårdêyes ki les fôumes
ût, åk, esse.
li yod estant fonetike.
li mot "yebe" est sicrit avou "y", nén come li foûme lidjwesse "jebe".
ene si scrit "ene", måy "yene". gn a pus ki "yeu"
(=avou, do viebe esse).
-
j/dj: les sorwalondes avou dj sont preferêyes (djeometreye, djindård,...)
såf po les mots ki ci scrijhèt avou "j" dispoy lontins: jate, Beljike.
kesse: et po des nos d' plaece d' ôtes payis?
(pådje di
prezintaedje do "dj" des cours do Noû Lovin).
-
ije/ijhe: eployaedje del foûme -ijhe, minme si po sacwants mots li realizaedje
-îhe n' egzistêye pus, i gn a co motoit des plaeces wice k' i vike co,
èt co tote ene banslêye di mots wice k' on ôt bén li /h/; adon, -ijhe
est erîlé et pus lodjike. Mins -ijhe si pout prononcî -ije, -ihe, -ize
(minme rimåke po -Vxhe di l' erirece durant: -Vche, -Vhe, -Vsse).
eg: eglijhe, falijhe, shijhe, fraijhe,
-
ki-/co-/c-: les deus foûmes ki-/co- sont acceptêyes del minme manire.
po les diccionaires, li classifiaedje si frè al intrêye ki-, l' intrêye
co- dirè "rl a ki..."
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
10
41
42
61
69
70
71
)
-
ri-/er-/r-: les deus foûmes ri-/er- sont acceptêyes del minme manire.
po les diccionaires, li classifiaedje si frè al intrêye ri-, l' intrêye
er- dirè "rl a ri..."
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
42
61
69
)
-
si-/es-/s-: les deus foûmes si-/es- sont acceptêyes del minme manire.
po les diccionaires, li classifiaedje si frè al intrêye si-, l' intrêye
es- dirè "rl a si..."
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
42
61
69
70
)
-
oi/wae: oi est wårdé. atincion k' i gn a ossi kékes "wae"
(waeraxhe, waerglaece, waezon, ewaerer, waeranti,...)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
50
138
)
-
oe: nou probleme. ossi eployî po des nos d' usteye (prononçaedje û/oû
el basse Årdene) --> diferince -eu (li fjheu di l' accion) -oe (ene
usteye ki fwait l' accion). eg: on corwaiteu (fr: un examinateur,
un technicien de contrôle), on corwaitoe (fr: un moniteur, un appareil
de contrôle)
-
oen: wårdé. mins i gn a waire di mots, tertos sont la dvins:
moens, poenne, voenne, avoenne, moenne,
patrimoenne, antimoenne (et derivés).
Lorint a ossi trové ki ça poreut aler pol viebe moenner
(mwinner, mwirner,
miner,...) li codjowaedje a bråmint des disrûlêyes (nén les minmes sorlon
les dialekes), mins cwand il est erîlé, i rote del minme manire ki po les
ôtes mots avou l' betchfessî "oen".
li codjowaedje di rferince po moenner dvreut esse fwait pus tård.
-
q: måy eployî.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
3
60
)
-
sh/si: seur (et nén sheur), sourdant (et nén shoûrdant).
ossu, po les alternances [sj] / [S] on eploye "si" (ou "ci"): eg:
sierveu, atincion,... li [S] est li reszultat d' ene assimilåcion
s+i, del minme manire k' i gn a t+i et d+i.
"sh" c' est rén ki pol alternance [s] / [S]
ps: avou l' cawete -ea l' alternance [sj] / [S] n' egzistêye ki pol
prononçaedje -ia: pourcea, moncea,...
-
u/ou: "ou" est preferé, djivêye a fé pol tchuze di "u/ou" divintrinnint.
egzepcion: "u", "udobén", "ucobén" come sinonimes di "ou", "oudobén",
"oucobén".
-
apostrofes: del minme manire k' on mete "cmincî", "rfé", et nén "c'mincî",
"r'fé", on metrès "vs", "ns", "ls" el plaece di "v's", "n's", "l's".
-> li "s" si pout ôre ou nén sorlon li mot shuvant:
"s' i vs plait" (/sifplê/), "si vs avez" (/sivzavé/).
Ossu al fén des fråzes, eg: "voloz vs?" (/volof/).
Çu ki fwait: MÅY di dvintrinnès croles.
mu/m' dju/dj' : deus foûmes, sorlon k' on prononce li "u" ou
nén. (dinez m', dene mu)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
32
38
155
201
209
253
254
272
386
420
)
-
cas des mots ki cmincèt pa disch- : il a stî decidé kel "i" ni si spotchrè
måy dins li scrijhaedje dins ci cas la.
[P.S.: tot rivnant al måjhone dj' a stî vey dins les rîles del croidjrece
ispell et dji veya ki c' esteut ddja l' cas; et ossi tos des viebes
(ou derivés di viebes)]
NOTE: propôzucion di stinde kli rile po tos les mots C-i-sch
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
433
)
-
cas des mots k' atakèt avou sch- : chal li probleme c' est ki, dins les
plaece wice ki "sch" = "sk" on "i" si pout mete etur li "s" eyet l' "k".
Mins c' est nén possibe avou li scrijaedje e rfondou, on n' pout nén
côper li betchfessî å mitan.
I fourit decidé di n' aveur ki deus foûmes sicirtes:
sch-C eyet esch-C (C: cossoune).
eg: schaeye u eschaeye; schåle u eschåle; scheter u escheter;...
-
tchuze di "xh" ou "sch": finålmint i gn a ki "aschouter" eyet "schoûter"
ki nos ns avans metou d' acoird; po d' ôtes on voerè cwand on cminçrè
a fé l' djivêye di mots.
-
cas do "x": prézinté pa L.H. po l' eployî come dins d' ôtes romans
lingaedjes (francès, castiyan, catalan,...) P.S. dijha k' i l' faleut
prinde po tos les cas ou po nolu; dj' ô bén: x <==> gz,cs,s (ss); et nén
djusse po "cs", nén "texe" eyet "egzimpe" dins l' minme ortografeye.
Come li scrijhaedje "gz" est foirt eraeciné, et ki c' est onk des bokets
do transcrijhaedje Feller ki n' fwait nén do toirt a l' unifiaedje do
lingaedje, li scrijhaedje gz/cs/s a stî tchoezi.
"x" n' est måy eployî, såf po "xh", dabôrd.
-
"z": li son "z" si scrit todi "z". li sicrit "z" pout esse on [s] pa
des côps (eg: rôze) mins si les derivés ont on [z], on scrit tolmine "z";
del minme manire ki po les ôtes mots avou des deures cossounes å coron;
ça shût li fonolodjeye do walon.
-
"mi, ti, si, ni" ont des dobes "èm, èt, ès, èn".
I sont scrits avou on accint
aigu, çu ki permete di les distinguer; leu cossoune do coron est ossi
oyowe.
"li" (årtike) a ossi on dobe "el", mins sins accint lu.
[I n' fåreut nén djustumint fé ene diferince inte el=li, eyet el=e+li ?]
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
179
)
-
"endè (end, ndè, nd)" eyet "è" sont les seules foûmes di wårdêyes
pol
...[dji n' kinoxhe nén li mot di cisse sacwè la]... les foûmes ennè, enn,
nnè, eyet nn ni sont nén wårdêyes pol sicrijhaedje e rfondou.
Cwand scrire "e" ou "è": sayî di rimplacer dins l' fråze pa "dins/dins li"
(si ça va, c' est "e") ou pa "endè" (si ça va, c' est "è").
[P.S.: djel sai bén, vos n' avoz seurmint nén mezåjhe di çoula pol
saveur, mins mi ça m' a bén aidî; motoit ki d' ôtes lejheus di ci tecse
la sront dins ç' cas avou]
-
finåles -én/-in: li femrin din -én est -ene; li femrin di -in est -inne.
(pådje di
prezintaedje do "én" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
185
192
)
-
-ou/owe: les pårticipe passés eyet addjectifs si scirjhèt avou
-ou/-owe, nén avou -u/-uwe. råjhon: puriveusté, pus walon.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
9
)
-
codjowaedje:
-
assimilåcions: L.H. propoza di n' måy sicrire les assimilåcions;
ci fourit
accepté; i gn a pupont di "gngn" asteure; nos scrirans: djno, djnixhe,
djniesse, djnolire,...
I dmeure ki l' cas di Djenape/Gngnape k' on ndè djåzrè pus tård,
cwand
on djåzrè del manire di scrire les nos d' plaece.
Les ôtes assimilåcions n' estént ddja pus scrites e rfondou.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
287
)
-
"çki": après bråmint des discutaedjes li foûme di scrire ci målåjhey
atroclaedje la a stî metowe come "çki". li "i" si pout elider;
metans "cwand çk' ele...."
-
ôtes clitikes: après bråmint des discutaedjes, on wåde pol moumint deus
foûmes po les rilêyes:
djel, mel, tel, nel,.... djels, mels, tels,...
dj' el, m' el, t' el, n' el,... dj' els, m' els, t' els,...
mins måy avou "djè" (eg: °djè l', °mè l',... ni sont nén eployîs e rfondou)
-
tchapeas: on ôte målåjhey boket.
finålmint on wåde (pol moens disk' a fé l' djivêye di mots di referince
et vey si on pout co afiner çoula) li rîle shuvante:
on sicrit tofer on tchapea so ene longowe voyale, såf:
- a) cwand li voyale est on betchfessî (ea, ai, eu)
- b) cwand i gn a des plaeces wice kel voyale est coûte
- c) po les "o", "ou", "u" pa dvant on "y"
- d) po les letes "a", "e", "i", "ou", "u" pa dvant on "r"
ou ene doûce cossoune (b, d, dj, g, j, jh, v, z).
Ôtrumint dit, on sicrit on tchapea seulmint:
- pol longou "ô", såf pa dvant "y".
- po les longowès letes "â, ê, ê, oû, û" al fén des mots ou pa dvant
on "c, ç, f, h, k, l, m, n, p, s, sch, t, w, xh"
egzepcions:
les cawetes -îve et -(r)îz (codjowaedje) eyet -êye
(participe erirece do 1î groupe, et addjectifs)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
8
34
47
182
200
202
233
234
237
238
420
462
465
)
-
i gn a-st avou eto des decidaedjes sol foûme di sacwants mots foirt
corants k' on trove avou bråmint di scritès foûmes diferinnes:
- eplaidî (nén eplaider)
- conte/conter (nén compte/compter; d' ôtes romans lingaedje
ni fjhèt nén di diferince nerén inte conter des cwårs et conter ene istwere)
- conte ossi pol tite di noblesse (eg: conte di Nameur).
- assez (nén assè, assé ou assèz)
- tins (nén tin, timp ou timps)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
203
)
- sôre (nén sôr ou sôrte)
- li pluriel a tofer on "s", minme po les mots ki fnixhèt avou "y" ou "w".
(eg: on poy, des poys).
- espaitchî/dispaitchî/... (nén espêtchî/...)
- clair (nén clér)
- dji sai/ti sais (pol codjowaedje di sawè/saveur)
- fraijhe (nén fréjhe)
- bwès (nén boes, boe ou bwè). noter k' i gn a on "s" al fén
minme å singulier; noter ossi k' i gn a on sinonime "bos".
- boesse (nén bwèsse) ca l' prononçaedje "beûsse" egzisteye
ossi (minme si moens spårdou).
- motoit (nén mutwè, moutwè, ...)
(detays)
- chal sicrit "chal" et nén "ci al" li foûme istorike
n' estant pupont eployeye nole påt.
-
fome des adviebes et mots avou -mint:
les foûmes derivêyes so des addjectifs si fijhèt sol femrinne foûme
eg: dous, douce --> douçmint. vif, vive --> vivmint,...
noter kel prononçaedje est l' minme c' est djusse ene kesse d' ortografeye
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
17
)
-
cc: li son [ks] ki vént do latén -ct- si scrit "cc": diccionaire,
accion, instruccion.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
132
)
-
decidaedjes fwaits å 3inme raploû rfondaedje a Transene.
(vey li
rascourti)
- tchwezi/tchoezi/tchuzi: c' est "tchoezi" k' a
stî tchoezi.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
277
278
420
)
- aessi: (purade ki "aeshi", li foûme "achi" estant
purade en foûme picåde, les foûmes pår walones estant assi,
èssi)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
408
420
)
- s(i)tocfeshe: (vey l' esplicant motî
si vos n' kinoxhoz nén l' mot :) )
- taexhon:
(vey l' esplicant motî si vos n' kinoxhoz nén l' mot :) )
- tîce (1/3): les parints avou "c" estant pus k' avou "s"
on-z a rfondou so "c" pol bodje --> tîçlet, Tîce-Daegn,...
- tchoi: (ôte tchoi); sicrijhaedje atåvlé pa LH, accepté (el
plaece di "ôte tchwè", "ôte chôze")
- paski: (li foûme "pace ki" est on copiaedje do francès, mins i
gn a
nole råjhon d' aveur ene disclapêye foûme avou on mot "pace" ki
n' egzisteye nole påt d' ôte)
- schôpe, bresse: (les foûmes "brès", "schôp" ni sont nén
wårdêyes)
-
veler, velaedje, velire: (purade ki veal-, les parints des
mots avou
-ea si fjhèt sol femrinne foûme -ele; dj' ô bén, chal, so on
forveyou
mot "vele"; d' ostant pus ki l' prononçaedje "vialer" n'
egzisteye
nén).
- baloujhe/balowe: li "j" di "balouje" est rfondou e jh.
Les deus mots "baloujhe" et "balowe" sont metous e motî.
- burtale/aburtale, rantoele/arantoele:
on wåde deus foûmes po
les kékes
mots k' ont ene foûme avou ene betchete a-
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
220
230
368
381
382
405
420
)
- chal/cial: les deus foûmes sont acceptêyes; "chal" estant li
foûme
corante, "cial" po les cis ki vorént scrire ene miete "al viye
môde"
(on pô come avou roy/rwè)
- fwait: (do viebe fé) et ses parints: totafwait, totafwaitmint,
sifwait, sifwaitmint (mins nén l' viebe "afaiti") si scrijhèt
avou on "w".
- pwin, mwin, fwin, dimwin: (et parints) avou on "w".
-
-
on mot pout aveur pus d' on å: eg: nåcionål, målåjhey
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
195
273
420
)
-
ci / c' / ç' : cwand li mot "ci" si spotche pa dvant on mot ki
cmince pa cossoune,
oudonbén a, o, u on l' sicrirè "ç' ", et "c' " pa dvant les
mots
ki cmincèt avou "e", "i", "y" (minme lodjike ki po c/ç å dvins
des mots).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
o sins tchapea: po les mots ki n' ont ki les prononçaedjes ô,
o, mins
måy di "oû". dj' ô bén, "ô" est on betchfessî: ô/oû (et pa côps
"on" ossu).
mins cwand "oû" n' egzisteye måy on screye "o": obe (li mousmint
po
les curés), oto, otomatike, limero, buro,...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
walonijhaedje betchete cwa- ( < quat ):
les mots ki vnèt d' ene raecene etimolodjike "4" si
scrijhèt sol
bodje "cwa-"(ou cwå-: cwate, cwarante, cwareme, cwarmea (purade
ki cwaer-).
cwårt, cwår, cwåré,...)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
266
420
)
-
-
we/oy: li rfondaedje si fwait so "oy" (foûme istorike, eyet
pus walon), eg: doyén, moyén, voyale (el plaece di dweyén, mweyén,
vweyale).
I gn a ki rwè (et ses derivés: rweyå,...), pwel
eyet vwès acceptés avou "we" (eyet a costé des foûmes roy,
poy). li foûme rinne est acceptêye avou, mins
royinne est preferêye.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
241
243
377
378
379
420
)
-
w/g: li "w" est purade eployî si l' prononçaedje "w"
egzisteye, ou bén
a-st egzisté: want, wangnî, waeranti, Wiyåme, Wåtî,...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
274
275
420
)
-
oudonbén: ca l' etimolodjeye c' est "ou don bén".
adon, on screye "oudonbén" purade ki "oudobén" ou "oudôbén".
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
årtikes: les troes foûmes sont "on", "ene", "èn". (on viyaedje,
ene coxhe, èn åbe)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
386
420
)
-
e/en: foûme pol divancete "e" pa dvant voyale est "en",
nén "e-n":
"e walon, en inglès"
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
-
walonijhaedje euil/(o)euf -> oû:
si scrijhèt avou "oû": boû, foû, oû, doû, soû, i ploût, il a
ploû.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
267
420
)
-
-
walonijhaedje uit -> ut:
djivêye di mots k' ont-st on rshonnant parint français avou
uit:
si scrijhèt avou "ut" (sins tchapea, les prononçaedjes sont pa
côps
courts, pa côps longous): nute, brut,...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
viyaedje/violon:
ne mwaisse rîle a stî trovêye po tos ces
mots k' on
des foûmes avou C-y-V eyet C-i-y-V:
on screye todi avou rén k' on "i", såf cwand i gn a ene
alternance y/l
la on mete li "y": viyaedje purade ki viaedje cåze k' i gn a
"viladje";
mins violon (i gn a pont di *"vilolon"), "biyet" (ca gn a
"bilet"),
mins "avion" (pont di *"avilon")...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
175
177
280
384
420
431
438
441
446
452
)
-
finiesse: on rfond sol foûme "finiesse", "djiniesse" etimolodjike.
(mwaisse rîle: on screye
nén les assimilåcions).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
287
420
)
-
{2,3,6,10}-{inme,inne}:
on rfond avou ene foûme jh:
deujhinme,
troejhinme, shijhinme, dijhinme (eyet -inne).
po shijh et dijh c' est assez lodjike; po deus et troes ça shût
l' rîle
des -s al fén ki divnèt jh (metans croes -> croejhlåde,...).
on a shuvou li lodjike divintrinne do scrijhaedje purade ki l'
fonetike.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
walonijhaedje ea -> -ele/-ale:
li foûme sitandård est -ele: novele, bele,
båshele,...
-ale est eployî eto, mins seulmint cwand c' est vormint li pus
lådje
oyowe, metans: macrale, naçale,... djivêye des mots avou -ale a
fé.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
267
396
420
)
-
lyi, fyi: purade ki lî, fî.
on î (=ouy), des îs (=ouys).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
386
420
422
423
)
-
wice ki: li mot "wice" (minme si, istoricmint, c' est on
aclapaedje
di "*w çki") a divnou on mot bén da lu, ki fwait des derivés di
manire
erîlêye (sawice, come sakî, sacwant,...). adon on screye "wice
ki".
po les ôtes on wåde "çki": ou çki, eyou çki, ewou çki,...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
"mey" = mitan:
sicrire sins tchapea: dimey, emey, meynute, meyzeure,... ca les prononçaedjes
/mi/, /miy/ egzistèt eto; c' est bea-z et bén on betchfessî "ey", dabôrd.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
288
420
)
-
anêye: li scrijhaedje normålijhî est anêye
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
288
293
)
-
-åjhe/-åxhe:
li cawete åjhe est prindowe.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
365
420
)
-
famile/cedile/vanile:
on wåde -ile, on rfond nén so -eye.
råjhon: les foûmes -ile, pus diferinnes do francès, sont les
cenes eployeyes pus voltî pås rcåzeus.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
420
)
-
bråmint: purade ki branmint, ca etimolodjeye: bråve-mint.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
366
420
)
-
-ipse --> ipe; -iste --> isse, -ipst-,-ibst- --> -st- :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
371
381
388
420
)
-
deus djivêyes: for (po cure), four (po les biesses magnî) et
leus parints:
for, eforner, eforneuse, disforner,....
four, rafôrer, fôraedje,...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
376
420
)
-
poye/foye/...: on rfond sol foûme "oy" purade
"ouy" (rg: poye purade ki pouye)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
162
166
377
378
379
420
)
-
gueuyî, ebiessî, emierder: ome calcaedje des viebes francès
engeuler, embêter, emmerder; purade k' eployî patezak les
foûmes
francesses.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
372
380
388
420
)
-
vos/vs: les foumes coinreces "vis" (Lidje) et "vus" (Hôte Årdene) ni
sont nén
wårdêyes, on eploye rén ki "vos" (et "vs") e rfondou.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
386
420
)
-
del/di l' : on pout scrire "del" ossu bén ki "di l' "
(mins bén sovint li tchuze
si frè sorlon wice ki l' accint del fråze toume, eg: "djel a
dit",
mins "di l' aiwe"; mins c' est pår målåjhey di scrire ene rîle
po çoula: on accepe "del" et "di l' " po tos les cas.
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
283
420
)
-
les mots a loyeures si scrijhèt avou les
oyeures ki rplaecèt
les spaces:
a-d'-coloûte, k'-estént-la (et nén a-d'coloûte ou a-d-coloûte)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
391
395
397
420
)
-
codjowaedje: rifondaedje so -ye purade ki -xhe: ki dj'
fwaiye,
ki dj' voye, ki dj' poye,... (purade ki: ki dj' fwaixhe, ki dj'
vouxhe,
ki dj' pouxhe,...)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
407
420
)
-
ki dj' soeye (di "esse") e-st erîle so ki dj' voeye (di "vey")
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
407
420
)
-
sacwants nos chimikes:
tåvlea da Mendeleyev
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
425
426
428
429
432
435
436
)
Nén co decidés
** nén decidés, a tuzer co ene miete: m(w)aisse, djerm(w)in,
tchim(w)in, p(w)aire
** sacwès nén decidêyes, a tuzer pol côp shuvant: vey si l'
sistinme eur/ur
(eg: Nameur, namurwès) si pout eployî pô d' ôtes cas,
corwaitaedje
a fé pa PS.
-
gw/w: "gw" (vinant sovint di "gu" francès) est replaecî pa "w":
linwistike, linwe,.... råjhon: erîlé sol modele di "linwe".
-
-trin:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
11
12
14
)
-
e-/in-:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
28
)
-
eu/u:
(pådje di
prezintaedje do "eu" des cours do Noû Lovin).
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
33
34
35
36
37
84
86
)
-
cloyowe/drovowes voyales:
Vey les årtchives so les sudjets:
longowès/coûtès voyales (tchapeas),
eu/u,
(ôtes årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
79
81
84
86
182
202
233
234
237
238
274
275
459
)
- leune / lune ; feume / feme :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
427
)
-
ponts k' on-z a-st ataké a discuter, mins k' i gn a-st avou nou decidaedje:
- falu ou falou ? (foûme coinrece "falu", eployeye ki dins ene ratourneure
"falu gamén". mins si l' ratourneure si spåde; li scrire avou -ou
si pout disfinde; ci sreut li seul addj. disrûlé avou -u purade ki -ou
ôtrumint)
-
-aire/-åre:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
152
156
)
-
walonijhaedje -our/-ourt -> -oû/-oût:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
267
274
275
281
284
285
)
-
walonijhaedje betchete con-/co-:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
267
274
275
282
)
-
betchete år-:
ar- å cminçmint d' on mot est tofer år: årdant,....
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
289
)
- angoxhe/angouche:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
276
279
)
- etroclaedjes ou nén: "purade",...
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
288
293
)
- douwåne:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
293
)
- (ôte) påt:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
368
)
- estat / etat:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
368
369
)
- prinde -> purdant ou prindant:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
368
369
370
)
- cawete -iner / -ner:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
374
)
- cawete -oter / -ter:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
406
)
- viebe tchaire:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
383
387
390
392
393
)
- walonijhaedje -er- -> -ie(r)-:
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
385
387
392
485
487
)
- walonijhaedje -lt :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
411
)
- walonijhaedje di "marc" (di cafè):
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
397
)
- diski / djuski :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
398
399
)
- rizultat / rizulta :
(vey ossu les messaedjes so les cossounes
finåles)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
424
)
- rist- / rsit- :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
434
443
447
448
450
)
- V-n' sicrit V-n : (eg: yan, planter (plan'ter (fé on plan)
!= planter (mete des plantes e tere)), djannesse, cantea,...)
(vey ossu årtchives so les croles)
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
439
444
456
)
- walonijhaedje d' on dvantrin X :
Xenon, Xavier, xenophobe -> Gzenon,... ou Zenon, Zavî, zenofobe
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
449
455
467
)
- 11, 12, 13, 14, 15, 16 :
Pol moumint on est d' acoird po: onze, doze, traze, cwénze, saze.
Po 14: catwaze ou catoize ?
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
460
461
463
466
)
- miercour, mierkidi :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
464
468
)
- sicannrece ou sicanrece :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
474
)
- mî / mia :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
479
481
)
- -eyreye / -ireye :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
480
)
- betchete dis- pa dvant voyale : dis- ou diz- ?
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
473
475
476
477
478
)
- codjowaedje :
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
486
)
Rifondants
(årtchives "rifondaedje" sol sudjet:
235
236
239
275
)
rivni al mwaisse pådje